Slavernij als drijfveer
Charles Darwin was geboren in het Victoriaanse Engeland, waar men anno 1809 geloofde dat de aarde was geschapen in zeven dagen. Doorheen zijn leven ging hij steeds meer twijfelen, om op latere leeftijd natuurtheologie openlijk in vraag te stellen. Darwin was van jongs af aan gefascineerd door biologie, maar was niet blind voor de mens erachter. Tijdens zijn reis met The Beagle was Darwin naar eigen zeggen aangedaan door de gruwelen van slavernij. Hij werd voorvechter van de bevrijding van slaven en stond uitgesproken in het politiek debat over rassengelijkheid. Zijn uitspraak om alle mensen samen te brengen naar een gemeenschappelijke voorvader zorgde voor veel verontwaardiging, maar zette hem ook op de kaart als humanist.
Hoewel zijn motivatie voor The Origine of Species teruggebracht kan worden naar de strijd tegen slavernij, komt Darwin de laatste jaren ook in opspraak voor seksisme en racisme. Waar komt dit vandaan?
Seksisme en racisme?
Anno 1871 is Darwins visie op gender eerder conventioneel. In de huidige tijdsgeest zouden zijn uitspraken niet bepaald als vrouwvriendelijk worden bestempeld. Hij is duidelijk: de man is bij uitstek superieur aan de vrouw. Deze opvatting wordt op dat moment als cruciaal beschouwd om het biologische onderscheid tussen de genders te verschaffen. Hij beschrijft het mannelijk brein als groter en vindingrijker dan het vrouwelijk brein, dat zich qua vermogen tussen dat van een kind en een man bevindt. Hoewel de seksuele selectie door vrouwen wordt gemaakt, is het volgens Darwin aan de man om die selectie kracht bij te staan met zijn moed, strijdlust en energie.
Darwin geeft ook te kennen dat blanke rassen evolutionair gezien verder gevorderd zijn dan de zwarte rassen. Dit impliceert een raciale hiërarchie met Afrikanen onderaan de ladder. Hij is bijvoorbeeld aangenaam verrast door de verstandelijke capaciteiten van de ‘volbloed neger’ die in zijn straat woont. Het is een algemene opvatting die je ook bij grote denkers als Voltaire en Kant ziet terugkomen. Tijdens zijn reizen komt Darwin regelmatig in contact met andere culturen die hij neerbuigend omschrijft in zijn werken. Gaande van ‘savages’ tot de ‘miserable creatures’ in Zuid-Amerika. Desondanks blijft Darwin steeds achter de stelling staan dat de mensheid uit één soort bestaat en dat karakteristieken van populaties niet vasthangen aan iemands biologie.
Woke
Dat dergelijke aantijgingen de laatste jaren de kop opsteken is niet zo vreemd. We kennen sinds enkele jaren de intrede van de cancelcultuur. Hierbij worden publieke personen openlijk aangesproken op raciale en sociale onrechtvaardigheid. Denk bijvoorbeeld aan de zware kritiek op de Harry Potter auteur J.K. Rowling. Zij wees er in haar tweets op dat je biologische identiteit niet kan vervangen door gender (dat is de identiteit die je ontwikkelt). Ze benadrukt niet transfoob te zijn, maar haalt wel regelmatig uit naar transactivisten.
Rond hetzelfde moment zien we de aanwezigheid van woke, een actieterm die aan bekendheid wint met de Black Lives Matter-beweging. Woke is het verbale equivalent van een gebalde vuist: “word wakker, er is onrecht in de maatschappij”. De term kwam overgewaaid uit de Verenigde Staten als antwoord op culturele toe-eigening van het Westen. Men verwijt dat culturele elementen van etnische minderheden worden overgenomen door een dominante cultuur. Inmiddels staat de term voor een algemeen bewustzijn van maatschappelijke onderdrukking. Gaande van #metoo, de zwartepietenkwestie tot het proces van dekolonisering, waarbij in onze streek standbeelden van Leopold II in vraag worden gesteld.
Academische vrijheid
Mogen we deze vernieuwde reflex om onze samenleving in vraag te stellen toejuichen, of moeten we bedachtzaam omgaan met deze nieuwe morele zuiverheid? In België en Nederland wordt met vrees gesproken over de bedreiging van academische vrijheid. Stereotype denkbeelden en confronterende leerstof worden bijna vanzelfsprekend in vraag gesteld. De klassieke biologische of juridische definities houden immers weinig rekening met inclusiviteit en diversiteit. Dat tijden veranderen zien we bijvoorbeeld ook in de media. Zo werd onlangs opgemerkt dat de alom bekende serie Friends anno 2021 te blank, homofoob en seksistisch zou zijn. Dat terwijl ze in de jaren 90 als vooruitstrevend werd beschouwd.
Moeten we dan verrast zijn wanneer grondleggers als Darwin de dag van vandaag onder de loep worden genomen? U voelt het al aankomen. The ‘Descent of Man’ en ‘The Origin of Species’ werd meer dan 150 jaar geleden geschreven binnen de tijdsgeest van Victoriaans Engeland. Zoals Dirk Draulans het onlangs in de Knack verwoordde: je kan Darwin niet verwijten dat hij een kind was van zijn tijd. “Zijn wetenschap staat nog altijd als een huis, en zijn naam is terecht verbonden aan het grote inzicht dat hij ons verschafte in hoe wij ontstaan zijn en functioneren.”
Blinde vlekken
Dit betekent niet dat we blind moeten zijn voor menselijke tekortkoming. Jazeker, Darwin was een kind van zijn tijd. Toch vond je een halve eeuw eerder al werkstukken van feministische denkers zoals Mary Wollstonecraft. Misschien had Darwin wel degelijk blinde vlekken. Zelfs als je denkt vooruitstrevend te zijn, bestaat de kans dat je achteraf gezien sommige thema’s onvoldoende aandacht hebt gegeven. Maar het zou onredelijk zijn om te verwachten dat iemand op alle vlakken evenveel uitblinkt of even vooruitstrevend is. Dit maakt zijn pionierswerk over het leven op aarde natuurlijk niet minder relevant.
Evolueren we als samenleving naar onze best mogelijk vorm, of zijn we gewoonweg onderhevig aan willekeur? Het antwoord ligt waarschijnlijk ergens in het midden. De mensheid is in beweging en ons beeld van goed en verkeerd is nog steeds fluctuerend. Het zijn de mensen die durven twijfelen en vanzelfsprekendheden in vraag stellen die een kentering in gang zetten. Een beetje woke is misschien net wat we nodig hebben. Wie weet waar we binnen 150 jaar staan en welke vanzelfsprekendheden van vandaag de wenkbrauwen dan zullen doen fronsen.
Mogen we deze vernieuwde reflex om onze samenleving in vraag te stellen toejuichen, of moeten we bedachtzaam omgaan met deze nieuwe morele zuiverheid? In België en Nederland wordt met vrees gesproken over de bedreiging van academische vrijheid.
